Gender was heel bepalend voor het leven van mensen in De Vikingtijd. Iedereen werd beoordeeld op hoe goed ze zich aan deze verwachtingen hielden. Wie zich niet "correct" gedroeg, kon daar problemen mee krijgen. Maar, wat waren hun ‘regels’?

Onze moderne opvattingen over gender zijn heel anders dan het Oudnoorse wereldbeeld. Gender draait om hoe iemand zich gedraagt in de maatschappij. Hiermee speelt het geslacht waarmee iemand is geboren een belangrijke rol, maar is zeker niet het enige onderdeel.

Opmerking

Elke samenleving heeft zijn eigen ideeën over hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen en hun identiteit uiten. Ook de interpretatie van wat werd gezien als ‘queer’ verschilt per samenlevingsstructuur.

Door de loop van de geschiedenis is dit ook niet anders. Mensen in de Vikingtijd dachten anders over gender dan wij nu doen: daarom moeten we kijken naar hoe gender werd gezien in die tijd, en niet onze eigen ideeën erop plakken. We weten nog lang niet alles over gender in de Vikingtijd daarom kan deze tekst als indicatief worden beschouwd. 

Religieuze en culturele achtergrond van de Vikingen

Om de Vikingsamenleving te kunnen begrijpen is het noodzakelijk om de Germaanse en Indo-Europese culturen te begrijpen. Kenmerkende culturele eigenschappen van de Proto-Indo-Europese steppeherders Die 3500 v.chr. vanaf de pontisch-kaspische steppe naar Europa migreerden kunnen worden herkend in de structuur van de Vikingsamenleving.

Heel kort samengevat werd de dharmatische Oudnoorse religie net als andere Proto-Indo-Europese religies gezien als de eeuwige strijd tussen de kosmische orde en chaos. Deze orde beschermt de continuïteit van een semi-kleinschalig sociaal groepen, waarbij eedgebonden, wederkerige relaties centraal stonden. Dit kan onder meer worden teruggezien in het Indo-Europese gastvrijheidsprincipe, waarbij het woord ‘Ghost’ zowel gast als gastheer kan betekenen. 

Ook was wederkerigheid een centraal element van de samenleving. Om gemeenschappen voort te laten bestaan ontwikkelde zich 3500 v.Chr. op de Pontisch-Kaspische steppe al complexe netwerken van patroon-cliënt relaties en eed-gebonden wederkerigheid. De Proto-Indo-Europese traditie verspreidde zich naar Europa en hieruit ontwikkelde zich uiteindelijk de Oudnoorse samenleving. De eed stond centraal, net als het gastvrijheidsprincipe, zowel in de hiërarchie binnen krijgsbenden als bij zakelijke overeenkomsten. Ook speelden familiebanden een zeer belangrijke rol.

Verbondenheid en samenwerking

De samenleving van de Vikingtijd was daarom zodoende ingericht dat groepen mensen met elkaar kunnen samenleven, gemeenschappelijke idealen vereerden en gemeenschappelijke wandaden verafschuwden. Vanuit dit perspectief kunnen deze samenlevingen als sterk homogeen worden beschouwd en zijn er relatief veel overeenkomsten tussen bijvoorbeeld de Romeinse, Germaanse en Keltische samenlevingsvormen. Binnen de Indo-Europese samenleving was vooral de komst van het Christendom de grote afwijkende factor, hoewel ook deze Midden-Oosterse religie door de eeuwen heen sterk werd doordrenkt met Indo-Europese rituelen, zeker in Europa.

Oudnoorse samenlevingen waren overwegend klein en verafschuwde geweld niet. De overheid had geen geweldsmonopolie. Men leefde in kleine gemeenschappen, waar chaos leidde tot grote conflicten die hele families meesleepten. Om te overleven in het ruige Scandinavische klimaat moest een samenleving daarom juist meer samenwerken. Er bestond een grotere maatschappelijke druk om elkaar daarom te kunnen vertrouwen.

Verschillende bevolkingsklassen

Vikingen waren uitsluitend uit de vechtende en regerende klasse (jarl & karl). Onder deze groepen bestond een derde klasse, de thrall. Thralls waren een soort horigen, die waren gebonden aan het land of het huishouden.  Ze werden gezien als mensen, maar niet als rechtspersonen (al hadden ze wel een vorm van rechtsbescherming). Er werd geen aandacht aan hen besteed en ze worden slechts zijdelings genoemd in de bronnen. Maatschappelijke normen drukten minder zwaar op hen, gezien hun eer niet belangrijk was voor hun positie in de maatschappij. Zo werd deze werkende klasse niet waardig gezien om te participeren in militaire activiteiten; sommige waren zelfs slaven die waren ontvoerd en meegenomen op rooftochten. Het is echter onjuist om hen te positioneren als uitsluitend mensen met een andere etniciteit of als slaven. 

Oudnoorse ‘waarheid’: verre van objectief

In acht moet worden genomen dat het Oudnoorse concept van waarheid anders was dan onze moderne opvatting hierover. De ‘waarheid’ waar mensen mee leefden werd niet gebaseerd op statistieken en kon regelmatig worden verbogen om de orde te behouden. Deze orde was voor de Oudnoren zowel maatschappelijk als ‘kosmisch’. Vaak werd de ‘waarheid’ aangepast op ten wille van deze orde. Zo kon je van een volva die jouw gastvrijheid had genoten verwachten dat ze een positieve toekomst voor je voorspelde, of van een skald dat hij tegen betaling een heldhaftig gedicht over jouw leven maakte.

Mogelijk kunnen deze verbuigingen ook worden gezien in de opvattingen over gender. Zo werden er concessies gedaan aan het ideaalbeeld als een persoon geliefd was door de samenleving.

Uithuwelijken en pleeggezinnen

Toen een Vikingjongen de leeftijd van 6 jaar bereikte, werd hij verder opgevoed door pleegouders. Deze traditie zorgde voor een band tussen beide families. Het kind zou de rest van zijn leven een band houden met zowel zijn biologische ouders als zijn pleeggezin. Meisjes werden vanaf hun 12e uitgehuwelijkt. Ook uithuwelijking was onderdeel van het smeden van allianties. Desgewenst stelde een familie zijn toekomst veilig in tijd van tegenspoed.

Bruidsschat

Om te garanderen dat een familie hun dochter uithuwelijken aan een respectabele (eervolle) kandidaat, werd van de mannelijke kant verwacht dat hij een bruidsschat inbracht en over krijgservaring beschikte. Dit kan mede een motivator zijn geweest voor de Viking plundertochten net als dat dit een motivator was voor veeroven in de Touwbekercultuur 3500 v.Chr. De bruidsschat werd eigendom van de bruid en diende voor haar als verzekering. Bij wandaden van de man kon ze van hem scheiden, waarbij ze het recht behield op de bruidsschat. Vergelijk dit met dat de vrouw een koophuis hoort te krijgen van de man die met haar wilt trouwen.

Liefde

Vikingshuwelijken waren zelden uit liefde en werden vaak aangegaan vanuit achterliggende financiële of familiale redenen. Bij de thralls kwam dit mogelijk vaker voor, omdat families elkaar weinig te bieden hadden. Echter vertonen de vele guldgubbar kleffe liefdesparen en moeten deze mensen wel degelijk liefde hebben gekend. Verschillende Oudnoorse wetten erkennen ook dat sommige huwelijken op de klippen lopen en dat echtscheiding de enige uitkomst is. 

In de popcultuur bestaat het beeld dat een mooie jonge vrouw moest trouwen met een lelijke kwaadaardige man, maar dit was ver buiten de norm. Kwaadaardig of lelijk zijn verlaagde de status van een man en daarmee zijn kans op een huwelijkspartner. Mishandeling binnen het huwelijk werd niet getolereerd in de samenleving. Het gaf een vrouw het recht om te scheiden en leidde vaak tot eerwraak door haar familie. 

Verdeling ‘man’ en ‘vrouw’ in de Vikingsamenleving

Binnen deze patriarchale cultuur beperkte de rol van de vader zich niet tot kostwinner van het gezin. zijn beslissingen waren grotendeels doorslaggevend maar het advies dat hij kreeg van zijn vrouw speeld een prominente rol. Kinderen moesten luisteren naar hun ouders en ouders moesten wijs zijn en om raad te kunnen worden gevraagd. Dit geldde vooral voor de moeder, omdat wijsheid en intelligentie geldden als de belangrijkste deugden van een vrouw.

De Vikingmaatschappij gaf de voorkeur aan een strikte, binaire verdeling tussen mannen en vrouwen. Dit zie je duidelijk in het idee van friðr en drengskapr. De wereld van vrouwen draaide vooral om het huishouden, de familie en de gemeenschap. Denk hierbij aan activiteiten zoals kinderen opvoeden, koken, textiel maken en dieren verzorgen, maar ook religie en magie. De wereld van mannen draaide meer om vechten, reizen, handel, politiek en andere activiteiten buiten het huis en de gemeenschap.

Er werd van vrouwen verwacht dat ze zich op bepaalde manieren gedroegen. Zo moesten ze volgens maatschappelijke verwachtingen gehoorzaam zijn aan hun man. Toch hadden veel vrouwen macht via hun man of bijvoorbeeld als weduwen: al kregen ze een bepaalde rol aangewezen, betekende dit niet dat ze hier strikt aan verbonden waren. Vrouwen wisten zich in veel gevallen op een slimme manier door deze verwachtingen te manoeuvreren. Sommige geleerden zoals Anne-Sofie Gräslund beargumenteren dat het huwelijk in de Vikingtijd een soort partnerschap was, waarin zowel de man als de vrouw belangrijke rollen speelden. 

Dit idee helpt ons te begrijpen dat de verhouding tussen mannen en vrouwen ver weg was van ons moderne concept van gelijkwaardigheid, maar een stuk ingewikkelder en cultureel bepaald was dan een simpele en vaste ondergeschikte positie voor de vrouw. Jóhanna Katrín Friðriksdóttir zegt dat de Vikingvrouwen een grote rol speelden in handel, het runnen van een boerderij en huishouden en zonder mannen goed konden overleven.

Vrouwelijkheid in de Vikingmaatschappij

Aan het einde van de twintigste eeuw kwam er steeds meer wetenschappelijk onderzoek naar de rol van vrouwen in de Vikingtijd. Voorbeelden hiervan zijn Judith Jesch’s Women in the Viking Age en Jenny Jochens’ Women in Old Norse Society. Deze boeken onderzochten de rol van vrouwen vanuit een supplementaire lens en leidden tot een stereotypebeeld van de ‘sterke Vikingvrouw’. Toch passen de meeste Vikingvrouwen niet in dit stereotype, en hun leven werd eerder bepaald door vrouwelijke normen.

Daarnaast neemt het de rituele traditie van de krijgsklasse niet in ogenschouw, waarbij participatie in de strijd onlosmakelijk verbonden is met de wens om eervol te sterven op het slagveld. Dit laatste staat in contrast met vrouwelijke deugden zoals het opvoeden van het nageslacht. 

Omdat vrouwelijkheid niet op dezelfde manier sociaal werd beoordeeld als mannelijkheid, werd het minder vaak als een bedreiging gezien. Binnen de Vikingmaatschappij waren er strikte eisen waaraan vrouwen moesten voldoen om als echt vrouwelijk te worden gezien. Ook maken de wetten duidelijk dat mannen mogen scheiden van vrouwen die mannenkleding droegen of hun haar kort knipten. 

Deugden van de ideale vrouwelijkheid  waren:

Wijsheid

Dit werd als een belangrijke eigenschap gezien. Vrouwen gaven vaak raad en advies aan mannen. In de Íslendingasögur kregen vrouwen bijvoorbeeld een belangrijke rol in het helpen van mannen bij het nemen van beslissingen. Dit zien we ook in de Völsunga saga en de Hávamál, waar het woord horskr (‘wijs’) vaak voorkomt om vrouwen te beschrijven. Het runnen van een boerderij en gezin kan worden vergeleken met het runnen van een modern bedrijf: terwijl de man de buitendienst deed, was de kans groot dat eigenlijk de vrouw de CEO was.

Seksuele kuisheid

Seksuele kuisheid was een universele deugd en moest door zowel mannen als vrouwen worden opgevolgd. Het woord ‘mannengek’ kon worden gebruikt als belediging voor vrouwen die als ontrouw werden gezien. Dit laat zien hoe belangrijk seksuele trouw was in de Vikingcultuur. Freyja, een godin, werd hier soms mee geconfronteerd in verhalen zoals de Þrymskviða. Ontrouw zorgde voor ontwrichting van de kwetsbare samenleving en werd bij beide geslachten verafschuwd. Het veroorzaakte vetes en eerwraak. Hierdoor konden zowel ontrouwe mannen als vrouwen worden gedood.

Zorg en moederschap

Er werd verwacht dat een vrouw kinderen kreeg van haar echtgenoot. In Noorwegen kregen Vikingvrouwen waarschijnlijk ongeveer om de dertig maanden een kind. Dit patroon was te zien in verschillende delen van de Vikingwereld. Vrouwen die kinderen kregen, hertrouwden vaak na de dood van hun echtgenoot. Het idee van ‘monsterlijke’ vrouwelijke figuren in mythen laat zien hoe belangrijk moederschap was en hoe vrouwen die hierin faalden als negatief werden gezien. Anderzijds werd ook impotentie bij mannen gezien als een reden voor de vrouw om van de man te scheiden.

De wereld van de Vikingen was erg ruig en de helft van de kinderen overleefde hun jeugd niet. Veel kinderen krijgen was daarom noodzakelijk voor gemeenschappen om niet uit te sterven. Dit kan een reden geweest zijn om concubines te nemen en bij plundertochten mensen te ontvoeren.

De rol van huisvrouw

Dit was een belangrijke en machtige positie. Een inscriptie uit Hassmyra, Zweden, laat dit zien met de volgende tekst: "De goede boer Holmög had deze steen geplaatst ter nagedachtenis aan Hassmyra Odendisa, zijn vrouw. Zij zal worden herinnerd als een goede huisvrouw die de boerderij runt." In sommige Vikinggemeenschappen werd deze rol zelfs gesymboliseerd door het dragen van sleutels aan de riem.

Textielwerk

Dit was niet alleen belangrijk in het leven van vrouwen, maar ook een essentieel onderdeel van de economie rond de Noord-Atlantische Oceaan. Textiel maken werd niet alleen als huishoudelijk werk gezien, maar ook als een manier om te handelen. Stukken stof, zoals vaðmál, konden bijvoorbeeld worden gebruikt als betaalmiddel. Textielproductie was waarschijnlijk het meest gender-specifieke werk in het Vikingtijdperk en bood een manier voor vrouwen om zich creatief te uiten. Materialen voor textielbewerking werden vaak gevonden in de graven van vrouwen uit verschillende sociale klassen, wat laat zien hoe belangrijk dit werk was. Zelfs jonge meisjes werden aangemoedigd om deel te nemen aan textielnijverheid.

Rituelen

Vrouwelijkheid werd geassocieerd als katalysator tussen stervelingen en de goden en daarom had de gastvrouw een heilige functie. Ze speelden een centrale Rol bij het uitwisselen van geschenken en het onderhouden van feesten. voor religieuze rollen binnenshuis was het de vrouw die de rol als priesteres vervulde. Priesteressen speelden een essentiële rol in religieuze ceremonies. Het werd als onmannelijk beschouwd als een man deze rol vervulde. Mogelijk komt dit voort vanuit het sjamanistische ritueel waarbij de priesteres in extase raakt en wordt ‘gepenetreerd’ door een geestkracht of god.  Jonge vrouwen werden ingezet als dienaren van de goden en vervulde vruchtbaarheidsrituelen voor de landbouw. 

Door de luxueuze aard van de Oseberg-scheepsbegrafenis in Noorwegen wordt aangenomen dat sommige vrouwen invloedrijke posities hadden. De spullen die in het graf lagen, lieten zien dat deze vrouwen zich bezighielden met belangrijke taken zoals voedselproductie en religieuze rituelen. Dit kan een voorbeeld zijn van hoe Vikingvrouwen macht konden hebben, misschien zelfs onbewust.

Net zoals bij mannelijkheid waren andere factoren van identiteit ook van invloed op vrouwelijkheid. Naarmate vrouwen ouder werden, verloren ze toegang tot bepaalde aspecten van vrouwelijkheid, zoals het vermogen om kinderen te krijgen. Sociale status speelde ook een rol: vrouwen met een hogere status konden zich meer richten op kunstzinnige taken zoals borduren en tapijt maken, terwijl vrouwen met een lagere status zich meer moesten richten op praktisch textielwerk zoals weven.

Uiteindelijk werden de levens van vrouwen grotendeels gecontroleerd door de mannen, net zoals mannen elkaar controleerden op mannelijkheid. Binnen de patriarchale samenleving hadden mannen de ultieme autoriteit om te bepalen of vrouwen hun maatschappelijke verwachtingen vervulden.

Ongewenst gedrag

Net als mannen konden vrouwen zorgen voor conflict binnen de gemeenschap. De belangrijkste voorbeelden van ongewenst gedrag waren oneervolheid, losbandigheid, onbetrouwbaarheid, onzorgzaamheid en machiavelliaans gedrag. Dit gedrag bracht de vrouw, haar man en ook haar ouderlijke familie in de problemen. Woorden zoals Trollkona (trollen-vrouw), Skass of Skessa (trollen- of reuzenvrouw) associeren deze vrouwen met chaos, aangezien trollen net als Loki stonden voor chaos en manipulatie. 

De samenleving was gebaseerd op een levensovertuiging waarbij chaos zorgde voor Ragnarok. Mensen die dit soort chaos veroorzaakten, vormden binnen het Viking-wereldbeeld een kosmische bedreiging en werden daarom verstoten uit de gemeenschap. 

Vrouwen en zelfstandigheid

Sommige Vikingvrouwen vervulden ‘mannelijke’ taken, verantwoordelijkheden of rollen op zich. Dit idee van de ‘sterke Vikingvrouw’ is lange tijd zeer fascinerend geweest voor zowel wetenschappers als pop-cultuur. Vaak werd hun mannelijkheid benadrukt als ze mannelijke taken uitvoeren. Echter konden vrouwen bepaalde moderne ‘mannelijke’ taken uitvoeren zonder in de Viking samenleving als mannelijk te worden gezien.  Vrouwen sloten contracten af, dreven handel, en bezaten zelf bezittingen. Daarnaast waren er vrouwen die gingen vechten of dichters (skalds) werden. 

Hoewel mannen vaker erfden, kon een vrouw soms ook land erven en rijke landeigenares worden. Mogelijk was het bij gebrek aan mannelijke erfopvolging voor een aristocratische families acceptabel dat de vrouw krijgshandelingen verrichtte, of werden vrouwen onderwezen in krijgskunst als vorm van zelfbescherming. Ondanks dat het de norm was dat man en vrouw samen leefden kwam het ook voor dat veel vrouwen zelfstandig bleven en dat dit geen verlies van status veroorzaakte. 

‘Mannelijke’ vrouwen

Het kwam voor dat vrouwen duidelijk Oudnoorse ‘mannelijkheid’ toonden. In de Laxdaela saga scheidde de man van Auðr van haar omdat ze een broek droeg. Deze kleine handeling van gendertransitie was al voldoende reden om wettelijk te mogen scheiden. Evans zegt: "zij is geen man, en toch wordt zij als zodanig waargenomen." Dit betekent dat Auðr eruitziet als een man in de ogen van anderen, maar wel een vrouw blijft. Dit laat zien dat vrouwelijkheid vaak wordt gezien als het tegenovergestelde van mannelijkheid. 

Een bekend voorbeeld van vrouwelijke mannelijkheid in de Vikingtijd is de schildmaagd. Het is niet zeker of deze vrouwelijke krijgers echt hebben bestaan; daar wordt al lange tijd veel over gediscussieerd door historici en andere onderzoekers. Verhalen over schildmaagden komen echter vaak voor in sagen en mythen, vooral in de fornaldarsögur. In deze verhalen nemen schildmaagden de rol van een krijger op zich: ze dragen wapens, kleden zich als krijgers en tonen kenmerken die hen in de samenleving als mannelijk markeren. Daarnaast zijn er graven gevonden met vrouwelijke skeletten die wapens en andere krijgerssymbolen bevatten, zoals het graf Bøda. 

Een van de bekendste voorbeelden van een schildmaagd is Hervǫr/Hervarðr uit de Hervarar saga ok Heiðreks. Als kind speelt ze liever met wapens dan met textiel en later koos ze ervoor om een zwaard te erven uit het graf van haar vader. Ze werd het hoofd van een groep Vikingen, nam de mannelijke naam Hervarðr aan en kleedde zich als een man. Wetenschappers hebben verschillende ideeën over haar identiteit. Clover zegt dat ze binnen de saga in feite als een zoon fungeert, omdat ze als enige erfgenaam het bezit van haar familie kon overnemen en daardoor een mannelijke rol moest aannemen.

Hervǫr/Hervarðr is niet het enige voorbeeld van een vrouw die als mannelijk werd gezien. Een beroemd geval is graf Bø 581 in Birka, Zweden. Lange tijd dachten wetenschappers dat dit het graf van een mannelijke krijger was. Maar DNA-analyse toont aan dat het lichaam in het graf biologisch vrouwelijk was. Onderzoekers debatteren nog steeds: was deze persoon echt een vrouwelijke krijger, zoals archeologen zeggen? Of begrijpen we gender en status in de Vikingtijd niet goed genoeg? Hoewel er misschien nooit een definitief antwoord komt, blijft het feit dat o.a. deze vrouw is begraven met wapens en andere voorwerpen die normaal gesproken bij mannelijke krijgers worden teruggevonden. 

Niet-normativiteit

De meeste mensen in de Vikingtijd hielden zich aan de vaste genderrollen, maar dit gold niet voor iedereen. Er zijn veel verhalen over mensen die niet voldeden aan deze verwachtingen en er is bewijs dat in sommige gevallen dynamiek binnen genderrollen werd geaccepteerd. Wetenschappers hebben daarom onderzocht of er alternatieve gendersystemen bestonden in de Vikingtijd, maar de meeste hiervan zijn erg speculatief. 

Daarnaast wordt er beperkt rekening gehouden met het feit dat de klasse van de onvrije thralls uit zowel mannen en vrouwen bestond, waarbij ook mannen uit deze klasse ondergeschikt waren aan vrouwen uit de klassen van Jarls en karls. Het is daarom belangrijk om te beseffen dat naast geslacht en genderexpressie ook de status van een persoon van grote invloed was voor welke rollen hij of zij in de samenleving vervulden. 

Conclusie

De Viking samenleving was geen muurvaste samenleving waar niets buiten de norm werd geaccepteerd, maar ook geen utopia voor mensen die zich niet hielden aan maatschappelijke richtlijnen. Er was meer acceptatie voor mannelijke vrouwen dan voor vrouwelijke mannen. Jezelf anders gedragen betekende echter niet direct dat je verbannen werd uit de samenleving: de grenzen van sociaal acceptabel gedrag waren rekbaar. 

De belangrijkste factor was wat je bijdroeg aan de kleine maatschappij waarin je leefde. Vanuit dat oogpunt moet niet zozeer worden gekeken naar geslacht of seksuele geaardheid maar naar iemands gezonde omgangsvormen. Waarschijnlijk was de maatschappelijke afschuw voor ontrouw, passief agressief, achterbaks of machiavelliaans gedrag vele malen groter dan voor genderexpressie of seksuele geaardheid die buiten de norm vielen.