De sieraden en andere objecten die door ambachtslieden uit de vikingtijd werden gemaakt, waren vaak rijk versierd met ingewikkelde ontwerpen, waaronder afbeeldingen van mensen, dieren en geometrische motieven. Veel sieraden zijn diep symbolisch en de exacte betekenis is voor ons moderne mensen vaak lastig te interpreteren.
Archeologische context
Archeologen onderzoeken niet alleen het uiterlijk van Thorshamers en andere amuletten, maar ook de context waarin ze worden gevonden. Vaak liggen deze voorwerpen in graven of offerplaatsen, wat wijst op een speciale betekenis.
Door archeologie, geschiedenis en mythologie te combineren, proberen onderzoekers de functie van deze objecten te begrijpen.
Zelfs na de komst van het christendom bleven sommige magische tradities voortbestaan, vooral bij afgelegen gemeenschappen. Dit laat zien hoe deze gebruiken zich door de tijd heen ontwikkelden.
Amuletten en miniaturen
Een amulet is een voorwerp dat bescherming biedt of geluk brengt. Mensen droegen ze bij zich of hingen ze in huis, in de overtuiging dat ze magische krachten hadden.
In de Vikingtijd is het echter lastig te bepalen of gevonden sieraden echt als amulet dienden, vooral bij vondsten zonder context. Oudnoorse literatuur, zoals Eiríks saga rauða, beschrijft de völva Þorbjörg die een zakje met taufr droeg, wat vaak wordt vertaald als amuletten of magische voorwerpen. Ook Hallfreðar saga en Vatnsdæla saga noemen kleine figuren die verbonden lijken met voorchristelijke goden.
Onderzoek naar Vikingamulet miniaturen is de afgelopen jaren flink uitgebreid. Bij het schrijven van Viking Age Amulets in Scandinavia and Western Europe kende Bo Jensen er zo’n 1350; inmiddels zijn er ongeveer 2000 bekend. Dankzij wetenschappers als Zeiten en Jensen kunnen deze nu beter worden geclassificeerd en stelt de verschillende mogelijke tijdsperiodes waarin deze verschillende type amuletten waarschijnlijk werden gedragen.
Thors hamers (800-1100)
Miniatuur bijlen (800-1100)
Miniatuur speren (800-1100)
Dierfiguren (800-950) mogelijk tot 1000
Valkyre sieraden (850-1000) mogelijk vanaf 800
Slangen amuletten (850-960) mogelijk vanaf 800
Masker amuletten (850-1000) mogelijk vanaf 800 tot 1025)
Schild amuletten (900-1050) mogelijk vanaf 825 tot 1100
Kommetjes, lepels etc (825-975)
Miniatuur stoeltjes (825-1050)
Wiel amuletten (900-950) mogelijk 850-1000
Zwaard amuletten 900-1000, mogelijk 875-1025
Mannelijke figuren (900-1050 mogelijk 850-1100
Capsules (900-1100)
Staf ringen (900-1000)
Sikkels (900-1000)
Kruizen (900-1100)
Vuurslagen (900-1025, mogelijk tot 1100
Benen (950-1050, mogelijk 900-1100
Lunula (950-1100)
Vroeg-Christelijke Encolpia (1000-1100)
De vondst context suggereert dat deze voorwerpen een religieuze of magische betekenis hadden. Sommige werden als sieraden gedragen, zoals ringen en hangers, terwijl andere, zoals stenen of fossielen, als magisch werden beschouwd. Zelfs gewone stenen speelden soms een rol in rituelen.
Sommige miniaturen kwamen mogelijk uit andere culturen, zoals het Slavische gebied, en werden samen met Scandinavische objecten in graven gevonden. Voorbeelden hiervan zijn de vogelklauw-hanger uit het graf van de völva van Fyrkat en de lunula-hanger uit graf Bj. 660 in Birka. Dit wijst op culturele uitwisseling en hergebruik van rituele voorwerpen.
Miniatuur slangen en stoelen lijken een rol te hebben gespeeld in het gereedschap van rituele specialisten. In Noordse bronnen worden stafdragers vaak genoemd, zoals de goden Guðr en Trá, soms in combinatie met andere miniaturen zoals maskers, schilden en sikkels.
De symboliek van deze objecten was diepgaand. Antropoloog Howard Williams spreekt van “herinneringsmateriaal”: door bepaalde voorwerpen te combineren, creëerden mensen betekenisvolle verwijzingen naar andere tijden, plaatsen en tradities.
Thorshamers
Een van de bekendste viking sieraden die vaak worden gevonden, zijn kleine T-vormige Thorshamers, ook Mjölnir genoemd.
Tegenwoordig zijn er meer dan duizend van deze hangers gevonden in Scandinavië, de Britse eilanden en andere delen van Europa. Onderzoekers zijn het erover eens dat deze hangers verwijzen naar de magische hamer van de god Thor.
In 2014 werd er een belangrijke vondst gedaan in Købelev op het Deense eiland Lolland. Daar werd een kleine hamer gevonden met een runeninscriptie die vertaald kan worden als: "Dit is een hamer." Dit bevestigde dat deze hangers inderdaad bedoeld waren als symbolen van Thor.
Door het dragen van een Thorshamer werd een beroep gedaan op Thors beschermende kracht om kwaad af te weren. De amuletten zijn vaak in graven teruggevonden, omdat ze aan de dode werden meegegeven om kwelgeesten af te weren. Op het platteland in Noorwegen bestond lang de traditie dat de bruidegom een miniatuurhamer in het huwelijksbed verborg. Als de bruid het ‘s nachts ontdekte, droeg ze het als teken van trouw om haar hals aan een zilveren ketting.
Germaanse amuletten
De traditie van amuletten gaat veel verder terug dan de Vikingtijd. De Germaanse voorouders van de Vikingen gebruikten verschillende amuletten waarvan enkele en grote hoeveelheden zijn teruggevonden.
Bracteaten zijn aristocratische munt amuletten die de drager mogelijk bescherming biedt.
Guldgrubbar zijn amuletten van dunne plakjes zilver of goud die de drager waarschijnlijk voorspoed en geluk brachten
Donarskeulen zijn de voorloper van Thorshamers die door vrouwen aan de riem werden gedragen voor vruchtbaarheid
Zeirscheiben waren wielvormige amuletten die eveneens voornamelijk door de vrouw aan de riem werd gedragen.
Deze sieraden werden niet meer door de Vikingen gedragen hoewel soms uitzonderingen gevonden worden. Soms kunnen in graven van völvas een bonte verzameling aan historische voorwerpen zitten, zo is het meerdere malen voorgekomen dat Germaanse voorwerpen maar zelfs Neolithische bijlen in een völva graf zijn teruggevonden. Historische voorwerpen gaven de völva autoriteit en verbonden haar direct met voorouderverering.
Slangenamuletten
Visuele en symbolische verwijzingen naar het opgerolde slangenmotief kun je bijvoorbeeld herkennen in het ontwerp van het Oseberg-schip, in spiraalvormige versieringen en op miniatuurhangers, In Oudnoorse literatuur wordt de slang vaak afgebeeld als een Europees folklore wezen. De slang werd gezien als een schepsel dat de grenzen tussen werelden bewaakte en werd vaak verbonden met kennis, wijsheid, dood en wedergeboorte.
Een belangrijk voorbeeld is Odin, die magie, wijsheid en poëzie met elkaar verbindt — hij dronk een magisch drankje dat hem de gave van poëzie gaf.
Miniatuurstoelen
Ook miniatuurstoelen lijken onderdeel te zijn van een netwerk van ‘betekenisrelaties’, mogelijk symboliseerden ze de troon waar vanaf Odin alle werelden kon overzien en waren ze zodoende het teken van de völva. Dit symboliseert waarschijnlijk ook het platform waar vanaf de völva haar ritueel uitvoerde.
Dierfiguren
Jensen onderzoekt dierfiguren die als amuletten dienden, waaronder miniaturen van paarden en andere dieren. Deze amuletten werden vaak geassocieerd met bescherming en kracht, en hun aanwezigheid in graven suggereert een belangrijke symbolische betekenis binnen de Vikingcultuur.
Mensfiguren
Menselijke figuren, zoals de zogenaamde valkyrie-figuren, worden door Jensen uitgebreid besproken. Deze amuletten, vaak gevonden in koperlegering of zilver, stellen vrouwelijke figuren voor die mogelijk valkyries symboliseren. Ze zijn gevonden in verschillende regio's, waaronder Engeland, Denemarken en Zweden, en worden vaak geassocieerd met vrouwelijke graven
Masker amuletten
Masker amuletten uit de Vikingtijd, gemaakt van koperlegering, zilver en amber, zijn gevonden in Engeland, Denemarken, Noorwegen en Zweden. De aanwezigheid ervan in zowel mannelijke als vrouwelijke graven wijst op een brede culturele betekenis.
Hoewel Oudnoorse bronnen weinig zeggen over maskers in rituelen, suggereren archeologische vondsten dat ze een rol speelden. In de Edda wordt Odin geassocieerd met vermomming; zijn bijnamen Grímr en Grímnir betekenen “de gemaskerde.” Ook wordt vermeld dat een gemaskerde in trance kan raken. De Laxdæla saga beschrijft een overleden völva met een doek over haar gezicht, wat mogelijk een ritueel element was.
Archeologische vondsten ondersteunen dit idee. In Hedeby, Denemarken, zijn 10e-eeuwse maskers ontdekt die de drager een dierlijk uiterlijk gaven. In Novgorod, Rusland, zijn minstens twaalf soortgelijke maskers opgegraven. Ook in de kunst komen maskers voor, zoals op het Oseberg wandtapijt, waar vrouwen met raven- en zwijnenmaskers zijn afgebeeld, gekleed in Viking vrouwenkleding. Eén vrouw houdt een schild of trommel omhoog, wat doet denken aan berserker- en úlfheðnar-tradities.
Hoewel er geen direct bewijs is dat maskers uitsluitend voor religieuze rituelen werden gebruikt, kunnen ze ook een rol hebben gespeeld in seizoensfeesten of rituele dansen.
Miniatuur wapens
Miniatuur wapens waren een van de meest voorkomende typen Viking sieraden die worden teruggevonden. De meest voorkomende hiervan zijn miniatuur zwaarden, schilden, speren en bijlen. Daarnaast worden ook regelmatig miniatuur helmen gevonden.
Schild amuletten
Schild sieraden zijn altijd rond en bevatten in het midden soms een schildknop en handvat. De voorkant is meestal gedecoreerd met een wielvormig motief zoals afgebeeld op verschillende runenstenen. Sommige bevatten kleine ornamentalen of cirkelmotieven.
De meeste van deze sieraden zijn teruggevonden in vrouwengraven. Ze worden zowel los en als onderdeel van een ketting met meerdere hangers gevonden waarvan sommige een religieuze betekenis hebben. In graf Bj 844 Is een schild amulet teruggevonden samen met een miniatuur stoel en een slang amulet wat doet vermoeden dat deze samenstelling van een völva was. Waarschijnlijk werden dit type amuletten vooral door vrouwen uit de bovenklasse van de samenleving gedragen en beschermden ze de drager tegen negatieve krachten, magie en het boze oog. Verwijzingen hiernaar kunnen worden gevonden in de Gongu-Hrolfs saga, waar een schild direct over het gezicht van een magiër werd geplaatst.
Zwaard amuletten
Zwaard amuletten werden eveneens wijds gedragen maar waren vooral populair in Zweden en Denemarken. Sommige zwaard amuletten lijken een natuurgetrouwe kopie van echte zwaarden. Helaas zijn de meeste als grafgift teruggevonden waardoor de context minder duidelijk is. Waarschijnlijk representeerden ze aristocratie en bescherming. Vier van deze sieraden zijn teruggevonden in Tissø, Denemarken, dat bekend stond als religieuze plek. Mogelijk zijn deze sieraden als offergave in de grond gestoken, net als dat bij echte zwaarden werd gedaan. Ook in Uppsala zijn waarschijnlijk om dezelfde reden miniatuur zwaardjes geofferd.
Miniatuur speren
Miniatuur speren worden minder vaak teruggevonden. Speren waren in de Indo-Europese religies nobele wapens, enkele zijn meegegeven als grafgiften. De overige zijn waarschijnlijk net als de miniatuur zwaarden geofferd. In graven van verschillende völvas zijn speren teruggevonden, waaronder die van Fyrkat, Gerdrop, Trekroner-grydehøj in Denemarken. Opvallend is dat zowel de miniatuur speertjes als de echte met de punt naar beneden lagen. Dit impliceert een verband met het Odinistische ritueel van de gehoornde speerdanser en een ritueel omschreven in de Hávamál en Ynglinga saga. Dit kan verband houden met offergaven aan Odin.
Bijl amuletten
De meeste bijl amuletten komen oorspronkelijk uit Centraal- en Oost-Europa en zijn zelden teruggevonden in Zweden en Denemarken. De bijl bladen lijken meestal sterk op de bladen die door de Slavische en Baltische volkeren werden gebruikt. Waarschijnlijk waren ze eigendom van niet-scandinavische mensen die zich in de Vikingwereld hadden gevestigd. Waarschijnlijk stonden deze amuletten symbool voor de Slavische god Perun. Daarom kunnen ze worden gezien als de Slavische variant van de Thorshamer. Deze bijlamuletten kunnen in de Balto-Slavische wereld worden teruggezien als gafgiften bij zowel mannen als jongens die volwassenwording rituelen hadden doorlopen.
Wiel sieraden
In graven uit de Vikingtijd zijn tientallen sieraden van gespaakte wielen teruggevonden. Vaak hebben deze vier, negen of twaalf spaken. Sommige sieraden zijn teruggevonden in graven van religieuze specialisten of volvas.
In de viking cultuur staan wiel sieraden voor Freyja, de godin van vruchtbaarheid en dood. Of de wiel sieraden de wielen van de wagen of de zon zelf symboliseren is onduidelijk. De betekenis is hetzelfde. Binnen deze dharmatische religie zijn dood en vruchtbaarheid met elkaar verbonden en dit wordt gesymboliseerd door de godin Freya. Zie deze blog voor meer informatie.
Mensen op amuletten
Op Vikingamuletten worden verschillende mensen afgebeeld. De afbeeldingen hiervan vertonen een duidelijk repetitief patroon, waardoor kan worden aangenomen dat ze een repertoire vormen waar de mensen in de Vikingtijd bewust van waren. Zo symboliseren ze eigenschappen die bij deze figuren behoren. De meeste van deze sieraden zijn gemaakt van koper legering of zilver.
Valkyrie figuren
Valkyrie amuletten stellen vrouwelijke figuren voor die mogelijk valkyries symboliseren. Ze zijn gevonden in Engeland, Denemarken, Noorwegen en Zweden, vaak in vrouwelijke graven, waardoor ze kunnen worden geassocieerd met Freya. Bij sommige van deze amuletten is duidelijk zichtbaar dat ze een Valkyrie betekenen, gezien de wapens die ze draagt. Bij andere is het logischer dat het Freya betreft. Soms kunnen deze sieraden worden geassocieerd met völva’s, want Freya was de meesteres van seidr. Sommige amuletten tonen het motief van een vrouw die een drinkhoorn vasthoudt. Dit kan wijzen op de traditie van samen uit een drinkhoorn drinken en zo het eedgebonden ritueel van wederkerigheid benadrukken.
Ruiters en valkyries
Sommige amuletten tonen een valkyrie die een ruiter begroet, zoals exemplaren gevonden in Norfolk, Engeland. Deze voorstellingen suggereren een rituele of mythologische betekenis, mogelijk gerelateerd aan de ontvangst van krijgers in het hiernamaals.
Odin figuren
Op enkele sieraden uit de Vikingtijd wordt een gehoornde zwaarddanser of speerdanser afgebeeld. Deze traditie komt vanuit de Germaanse traditie en is waarschijnlijk nog veel ouder. Bij de vikingen symboliseerde de gehoornde persoon de god Odin en verwees het naar een Odinistische traditie die waarschijnlijk in praktijk werd gereenact. Zie deze blog voor meer informatie.
Odin gezichten
Zowel de Germanen als de Vikingen droegen amuletten met de beeltenis van Odin. Waarschijnlijk benadrukte deze amuletten de participatie aan de krijgersklasse en bescherming van de almachtige vader Odin. Zie deze blog voor meer informatie.
Sieraden met bergkristal
Regelmatig worden sieraden met bergkristal in völva graven gevonden. Wanneer je door het bergkristal kijkt dan zie je de wereld ondersteboven. Waarschijnlijk vervulde dit type sieraden in sommige gevallen een rol tijdens extatische rituelen. Er zijn enkele voorbeelden van bergkristallen uit graven van Abraxas ‘priesteressen’ waarop de kristallen zijn gegraveerd met een magische spreuk.
Staf amuletten
Net als miniatuurwapens konden ook de staven van de völva en andere rituele specialisten als miniatuuramuletten worden gedragen. Deze amuletten namen verschillende vormen aan, zoals miniatuurstaven, Thorhamers, vuurslagen en sikkels. Vaak werden meerdere exemplaren samen aan een ring bevestigd. Deze combinaties worden meestal geassocieerd met de völva en haar praktijken. Mogelijk droegen zij deze amuletten zelfs aan hun staf, waardoor ze tijdens rituelen een rinkelend geluid maakten.
Staven uit de Vikingtijd hebben altijd dezelfde vorm: een eenvoudige zilveren of bronzen draad van 2-3 mm dik, gevouwen tot een lus aan één kant, zodat ze kunnen worden opgehangen aan een ring.
Een van deze ringen werd gevonden in een zilverschat in Klinta, in de parochie Köpings op Öland, dicht bij een eerder besproken graf. Op deze ring zijn drie staven geregen aan een zilveren draad, afgewisseld met een miniatuur vuurstaal, een zwaard en een speerpunt. Een oudere afbeelding in Svenska fornsaker (1872) laat het object vollediger zien. De schat wordt gedateerd op 1050 of later en bevatte ook een zogenaamde ‘Valkyrie’-figuur.
Twee andere voorbeelden komen uit Birka. Het eerste komt uit Stolpe’s vondsten uit de zwarte aarde van de stad, maar zonder exacte locatie. Dit stuk is van brons en bevat negen staven – mogelijk een betekenisvol aantal – een miniatuurzwaard en een kleine onversierde bronzen strip. In graf Bj. 60a, een vrouwengraf, werd een zilveren ring gevonden met vier staven. De vrouw had weinig grafgiften, maar kreeg nog een andere kleine ring mee, met twee kleine hamers van Thor.
Net als de echte staven zijn deze amuletten ook op andere Scandinavische locaties in Europa gevonden. Zo werd in Kokemäki, Astala (Finland), een ijzeren ring met vier staven en een haak ontdekt.
Exotische sieraden
De genoemde vogelklauw-hangers uit graf 4 van Fyrkat en de zilveren lunula-hanger uit graf Bj. 660 in Birka komen uit de West-Slavische regio en zijn waarschijnlijk gemaakt in Groot-Polen.
Onder de Slaven waren dit soort hangers waarschijnlijk bedoeld voor vrouwen die een rol speelden in tempelrituelen, mogelijk een soort priesteressen. Deze vrouwen droegen vaak een hoofddeksel, sjaal of sluier, en daar werden zulke hangers aan vastgemaakt. Deze exotische voorwerpen waren voornamelijk belangrijk voor de aristocratie en de völva omdat ze hiermee hun autoriteit konden benadrukken. Waarschijnlijk werden exotische voorwerpen echter anders gebruikt dan in het land van herkomst.
Een ander voorbeeld van toe-eigening en/of het herinterpreteren van buitenlandse voorwerpen is de hanger die gevonden is in Klimta. Deze hanger laat een individu zien te midden van andere figuren. Hij werd oorspronkelijk gemaakt als decoratie op een object uit de 9e of 10e eeuw en wordt in verband gebracht met een groep Hongaren uit Oost-Europa, de zogenaamde Subboty-type sieraden. Deze sieraden vertonen invloeden uit Boeddhistische kunst (zoals te zien in Scandinavië bij het Helgö Boeddhabeeldje) of uit Iraanse/Sassanidische kunst.