Gender was heel bepalend voor het leven van mensen in De Vikingtijd. Iedereen werd beoordeeld op hoe goed ze zich aan deze verwachtingen hielden. Wie zich niet "correct" gedroeg, kon daar problemen mee krijgen. Maar, wat waren hun ‘regels’?

Onze moderne opvattingen over gender zijn heel anders dan het Oudnoorse wereldbeeld. Gender draait om hoe iemand zich gedraagt in de maatschappij. Hiermee speelt het geslacht waarmee iemand is geboren een belangrijke rol, maar is zeker niet het enige onderdeel.

Opmerking

Elke samenleving heeft zijn eigen ideeën over hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen en hun identiteit uiten. Ook de interpretatie van wat werd gezien als ‘queer’ verschilt per samenlevingsstructuur.

Door de loop van de geschiedenis is dit ook niet anders. Mensen in de Vikingtijd dachten anders over gender dan wij nu doen: daarom moeten we kijken naar hoe gender werd gezien in die tijd, en niet onze eigen ideeën erop plakken. We weten nog lang niet alles over gender in de Vikingtijd daarom kan deze tekst als indicatief worden beschouwd. 

Religieuze en culturele achtergrond van de Vikingen

Om de Vikingsamenleving te kunnen begrijpen is het noodzakelijk om de Germaanse en Indo-Europese culturen te begrijpen. Kenmerkende culturele eigenschappen van de Proto-Indo-Europese steppeherders Die 3500 v.chr. vanaf de pontisch-kaspische steppe naar Europa migreerden kunnen worden herkend in de structuur van de Vikingsamenleving.

Heel kort samengevat werd de dharmatische Oudnoorse religie net als andere Proto-Indo-Europese religies gezien als de eeuwige strijd tussen de kosmische orde en chaos. Deze orde beschermt de continuïteit van een semi-kleinschalig sociaal groepen, waarbij eedgebonden, wederkerige relaties centraal stonden. Dit kan onder meer worden teruggezien in het Indo-Europese gastvrijheidsprincipe, waarbij het woord ‘Ghost’ zowel gast als gastheer kan betekenen. 

Ook was wederkerigheid een centraal element van de samenleving. Om gemeenschappen voort te laten bestaan ontwikkelde zich 3500 v.Chr. op de Pontisch-Kaspische steppe al complexe netwerken van patroon-cliënt relaties en eed-gebonden wederkerigheid. De Proto-Indo-Europese traditie verspreidde zich naar Europa en hieruit ontwikkelde zich uiteindelijk de Oudnoorse samenleving. De eed stond centraal, net als het gastvrijheidsprincipe, zowel in de hiërarchie binnen krijgsbenden als bij zakelijke overeenkomsten. Ook speelden familiebanden een zeer belangrijke rol.

Verbondenheid en samenwerking

De samenleving van de Vikingtijd was daarom zodoende ingericht dat groepen mensen met elkaar kunnen samenleven, gemeenschappelijke idealen vereerden en gemeenschappelijke wandaden verafschuwden. Vanuit dit perspectief kunnen deze samenlevingen als sterk homogeen worden beschouwd en zijn er relatief veel overeenkomsten tussen bijvoorbeeld de Romeinse, Germaanse en Keltische samenlevingsvormen. Binnen de Indo-Europese samenleving was vooral de komst van het Christendom de grote afwijkende factor, hoewel ook deze Midden-Oosterse religie door de eeuwen heen sterk werd doordrenkt met Indo-Europese rituelen, zeker in Europa.

Oudnoorse samenlevingen waren overwegend klein en verafschuwde geweld niet. De overheid had geen geweldsmonopolie. Men leefde in kleine gemeenschappen, waar chaos leidde tot grote conflicten die hele families meesleepten. Om te overleven in het ruige Scandinavische klimaat moest een samenleving daarom juist meer samenwerken. Er bestond een grotere maatschappelijke druk om elkaar daarom te kunnen vertrouwen.

Verschillende bevolkingsklassen

Vikingen waren uitsluitend uit de vechtende en regerende klasse (jarl & karl). Onder deze groepen bestond een derde klasse, de thrall. Thralls waren een soort horigen, die waren gebonden aan het land of het huishouden.  Ze werden gezien als mensen, maar niet als rechtspersonen (al hadden ze wel een vorm van rechtsbescherming). Er werd geen aandacht aan hen besteed en ze worden slechts zijdelings genoemd in de bronnen. Maatschappelijke normen drukten minder zwaar op hen, gezien hun eer niet belangrijk was voor hun positie in de maatschappij. Zo werd deze werkende klasse niet waardig gezien om te participeren in militaire activiteiten; sommige waren zelfs slaven die waren ontvoerd en meegenomen op rooftochten. Het is echter onjuist om hen te positioneren als uitsluitend mensen met een andere etniciteit of als slaven. 

Oudnoorse ‘waarheid’: verre van objectief

In acht moet worden genomen dat het Oudnoorse concept van waarheid anders was dan onze moderne opvatting hierover. De ‘waarheid’ waar mensen mee leefden werd niet gebaseerd op statistieken en kon regelmatig worden verbogen om de orde te behouden. Deze orde was voor de Oudnoren zowel maatschappelijk als ‘kosmisch’. Vaak werd de ‘waarheid’ aangepast op ten wille van deze orde. Zo kon je van een volva die jouw gastvrijheid had genoten verwachten dat ze een positieve toekomst voor je voorspelde, of van een skald dat hij tegen betaling een heldhaftig gedicht over jouw leven maakte.

Mogelijk kunnen deze verbuigingen ook worden gezien in de opvattingen over gender. Zo werden er concessies gedaan aan het ideaalbeeld als een persoon geliefd was door de samenleving.

Uithuwelijken en pleeggezinnen

Toen een Vikingjongen de leeftijd van 6 jaar bereikte, werd hij verder opgevoed door pleegouders. Deze traditie zorgde voor een band tussen beide families. Het kind zou de rest van zijn leven een band houden met zowel zijn biologische ouders als zijn pleeggezin. Meisjes werden vanaf hun 12e uitgehuwelijkt. Ook uithuwelijking was onderdeel van het smeden van allianties. Desgewenst stelde een familie zijn toekomst veilig in tijd van tegenspoed.

Bruidsschat

Om te garanderen dat een familie hun dochter uithuwelijken aan een respectabele (eervolle) kandidaat, werd van de mannelijke kant verwacht dat hij een bruidsschat inbracht en over krijgservaring beschikte. Dit kan mede een motivator zijn geweest voor de Viking plundertochten net als dat dit een motivator was voor veeroven in de Touwbekercultuur 3500 v.Chr. De bruidsschat werd eigendom van de bruid en diende voor haar als verzekering. Bij wandaden van de man kon ze van hem scheiden, waarbij ze het recht behield op de bruidsschat. Vergelijk dit met dat de vrouw een koophuis hoort te krijgen van de man die met haar wilt trouwen.

Liefde

Viking huwelijken waren zelden uit liefde en werden vaak aangegaan vanuit achterliggende financiële of familiale redenen. Bij de thralls kwam dit mogelijk vaker voor, omdat families elkaar weinig te bieden hadden. Echter vertonen de vele guldgubbar kleffe liefdesparen en moeten deze mensen wel degelijk liefde hebben gekend. Verschillende Oudnoorse wetten erkennen ook dat sommige huwelijken op de klippen lopen en dat echtscheiding de enige uitkomst is. 

In de popcultuur bestaat het beeld dat een mooie jonge vrouw moest trouwen met een lelijke kwaadaardige man, maar dit was ver buiten de norm. Kwaadaardig of lelijk zijn verlaagde de status van een man en daarmee zijn kans op een huwelijkspartner. Mishandeling binnen het huwelijk werd niet getolereerd in de samenleving. Het gaf een vrouw het recht om te scheiden en leidde vaak tot eerwraak door haar familie. 

Verdeling ‘man’ en ‘vrouw’ in de Vikingsamenleving

Binnen deze patriarchale cultuur beperkte de rol van de vader zich niet tot kostwinner van het gezin. Zijn beslissingen waren grotendeels doorslaggevend maar het advies dat hij kreeg van zijn vrouw speelde een prominente rol. Kinderen moesten luisteren naar hun ouders en ouders moesten wijs zijn en om raad te kunnen worden gevraagd. Dit gold vooral voor de moeder, omdat wijsheid en intelligentie geldden als de belangrijkste deugden van een vrouw.

De Vikingmaatschappij gaf de voorkeur aan een strikte, binaire verdeling tussen mannen en vrouwen. Dit zie je duidelijk in het idee van friðr en drengskapr. De wereld van vrouwen draaide vooral om het huishouden, de familie en de gemeenschap. Denk hierbij aan activiteiten zoals kinderen opvoeden, koken, textiel maken en dieren verzorgen, maar ook religie en magie. De wereld van mannen draaide meer om vechten, reizen, handel, politiek en andere activiteiten buiten het huis en de gemeenschap.

Mannelijkheid in de vikingmaatschappij

Mannelijkheid was bij de Vikingen bijzonder belangrijk. Mannen werden door de samenleving constant op hun mannelijkheid beoordeeld. Dit was een belangrijke factor voor vertrouwen en bepaalde de reputatie van een man en zijn familie.

Mannelijkheid had voor de Vikingen een heel andere betekenis dan de manier waarop de moderne popcultuur het afbeeldt. De historicus Gareth Lloyd Evans heeft veel geschreven over deze unieke ideeën over mannelijkheid in de Oudnoorse samenleving en we hebben ons voor deze blog vooral op zijn werk gebaseerd. Om beter te begrijpen wat door de Vikingen als ‘echte mannelijkheid’ werd gezien, kunnen we een lijst maken van eigenschappen die belangrijk waren in de Vikingtijd. Een man moest bepaalde deugden vertonen, zoals:

Zelfbeheersing en betrouwbaarheid

Van mannen werd dan wel verwacht dat ze sterk waren en goed konden vechten, maar ze moesten ook hun impulsen en emoties (met name woede en angst) in bedwang kunnen houden.  Men leefde in kleine gemeenschappen, waar kleinschalige chaos groot kon uitlopen en elke onbeheerste uitbarsting een bedreiging vormde voor het voortbestaan van de samenleving. Elke man vertegenwoordigde een gezin en maakte deel uit van een familie die elk eedgebonden relaties onderhield met andere families. Het was om deze redenen dus niet verwonderlijk dat zelfbeheersing dus de belangrijkste deugd van allen was.

Zelfbeheersing stond voor orde en impulsen en uitbarstingen voor chaos. Extreem haantjesgedrag, woedeuitbarstingen en willekeurig geweld werden dus niet getolereerd.

Als je als man jezelf niet in bedwang kon houden, bracht je schade aan op de reputatie van je hele familie.  

Sexueel betrouwbaar

Sexueel losbandige handelingen vormden een grote bedreiging. Wanneer een man en een getrouwde vrouw een buitenechtelijke affaire hadden, beschadigde dit niet alleen hun eigen reputaties, maar ook van de man en de familie van de vrouw. Dit leidde haast altijd tot eerwraak en was daarom een strenge misdaad.

Hier zit een kleine opmerking aan vast: mannen hoefden niet monogaam te blijven. Het verhoogde de status van een man als hij naast zijn vrouw (met rechtspersoonlijkheid) er ook concubines op na hield; van Jarls werd dit zelfs verwacht. Deze vrouwen zonder rechtspersoonlijkheid woonden dan in hetzelfde huis als zijn echtgenote. De concubine had nog minder een keus in dit proces; in sommige gevallen was ze zelfs een ontvoerde slaaf. In de gevallen dat de concubine uit de thrallklasse kwam, bood deze relatie haar en haar familie bescherming en status waardoor deze door haar familie gewenst was.

Een goed uiterlijk

Schoonheid stond voor kosmische orde terwijl lelijkheid stond voor chaos en werd daarom verafschuwd. Dit betekende dat een man een verzorgd uiterlijk moest hebben, met een goed gekamde baard en haar. Dit benadrukte zijn vruchtbaarheid en goede gunst van de goden. Uiterlijke schoonheid werd waarschijnlijk geassocieerd met innerlijke schoonheid. 

Heldhaftig gedrag vertonen

Het was voor een man noodzakelijk om heldendaden te verrichten. Dit waren eervolle daden die zijn stam beschermden en verder brachten. Echte mannen mochten geen angst tonen of laf zijn: er werd van ze verwacht dat ze sterk waren, dapper vochten en zich aan hun eed hielden.  Als krijger moest de bereidheid zijn te sterven. Tegenwoordig zien we de dood als een onverwacht incident in onze zoektocht naar eeuwig leven. Voor de vikingen hoorde de dood net zozeer bij het leven als de geboorte. Een zinloze dood sterven in bed werd een strodode genoemd, je ging dan naar Helheim of liep zelfs de kans om rond te dwalen als zombie (draugar) op zoek naar het hiernamaals. Om als man goed te leven hield ook in eervol te sterven. Bij voorkeur in de strijd. Dan ging je naar Walhalla. De doden bleven deel uitmaken van de wereld van de levende. De voorouders werden vereerd en om raad gevraagd. Het Oudnoorse geloof in reïncarnatie benadrukte dat jouw voorouders terugkomen in jouw kinderen. 

Mannen mochten niet onder hun taken en verantwoordelijkheden uit proberen te komen, of zich zielig en zwak opstellen. Listigheid of achterbaks gedrag werd geassocieerd met de god Loki en stond voor chaos.

Status

Des te hoger de status van een man, des te meer mannelijkheid er werd verwacht. Mannen van lagere sociale status hoefden niet dezelfde mate van mannelijkheid te tonen als mannen met een hogere status. In gevallen dat ze dit toch deden, werd dat als bijzonder beschouwd.

Des te hoger de status, des te meer mannelijkheid er werd verwacht. Mannen van lagere sociale status hoefden niet dezelfde mate van mannelijkheid te tonen als mannen met een hogere status. In gevallen dat ze dit toch deden, werd dat als bijzonder beschouwd.

Broederschap

Bloeden en sterven op het slagveld zorgde voor een unieke broederschap tussen mannen onderling. Deze band speelde een belangrijke rol bij de beoordeling van iemands mannelijkheid. Het zorgde voor nauwe relaties in vredes als oorlogstijd. Tegenwoordig is de maatschappij zover van haar bron verwijderd dat broederschap onder mannen soms wordt geassocieerd met homoseksualiteit. Dit is echter een product van de moderne consumptiemaatschappij en gaat voorbij aan het feit dat  in de Oudnoorse cultuur hun waarden, cultuur en goden werden gezien als iets om voor te willen vechten en sterven. 

Tekenen van zwakte

Niet alle mannen met rechtspersoonlijkheid  konden echter voldoen aan deze normen. Andere factoren, zoals leeftijd en lichamelijke gezondheid, speelden ook een rol. Jonge mannen moesten bijvoorbeeld wachten op de groei van een baard om als echt mannelijk te worden gezien. Oudere mannen konden soms hun mannelijkheid verliezen, maar Evans zegt dat dit niet alleen door ouderdom kwam, maar ook door sociale status.

Blessures en handicaps

Mannen die gewond raakten, konden hun mannelijkheid verliezen. Dit kwam omdat ze niet langer konden vechten en dus hun rol als krijger verloren. Evans merkt op dat mannen met een handicap niet per se als minderwaardig werden gezien, maar dat ze wel beperkt werden in hun sociale mogelijkheden. Vooral verwondingen aan de rug werden geassocieerd met lafheid: het werd gezien als het teken van een krijger die was gevlucht van het slagveld. Mensen met aangeboren afwijkingen overleefden meestal de kinderjaren niet. 

‘Toxic masculinity’ volgens de vikingen

De normen voor mannelijk gedrag konden leiden tot grote problemen. In de Grettis saga Ásmundarsonar wordt bijvoorbeeld getoond hoe extreme mannelijkheid een karakter negatief kan maken. Grettir was zo gefocust op het tonen van mannelijkheid dat hij zijn vader ging domineren om zichzelf te bewijzen: iets dat totaal in strijd was met de kosmische orde. Juist hierom was de deugd van zelfbeheersing zo belangrijk onder de Vikingen.

Evans merkt op dat overdreven mannelijkheid kan leiden tot sociale ontwrichting en problemen binnen de samenleving. Dit gedrag kon verbanning uit de maatschappij, eerwraak of vetes als gevolg hebben. 

Vrouwelijke mannen

In tegenstelling tot bij mannelijke vrouwen, was er nog minder acceptatie voor vrouwelijke mannen.  Een man werd al snel weggezet als een vrouwelijke man, zelfs omdat hij onvoldoende baardgroei had. De bronnen maken amper melding van mannen die vrouwelijke taken op zich namen zoals dit in sommige gevallen bij vrouwen werd gedaan maar geven wel voorbeelden dat hun partners hun daartoe soms aanzetten. Zoals in de Laxdæla saga waarbij Guðrún Ósvífsdóttir haar baby inwisselt voor het zwaard van haar man, waardoor ze haar man ontdoet van zijn mannelijkheid en zelfs dwingt een vrouwelijke rol te vervullen. 

Een vrouwelijke man werd een ‘ergi’ genoemd, waar het woord ‘erg’ van is afgeleid. Een man die anaal was gepenetreerd werd een níð genoemd, wat in verband kan worden gebracht met het woord ’vernederen’. De Gragas wetten omschrijven nauwkeurig welke kledingstukken een man en welke een vrouw behoren te dragen. Dit benadrukt het maatschappelijk taboe. Vrouwelijk of mannelijk gedrag door het andere geslacht was in de wetten een reden om te scheiden; hetzelfde gold voor onvruchtbaarheid of impotentie. Daarom kunnen deze wetten benadrukken dat het voor kleine kwetsbare gemeenschappen gevaarlijk was als iets tot een reductie in geboortecijfer leidt.

Ondanks deze negatieve lading lijkt het erop dat de ‘orde’ op dit onderwerp enige rek kende. Archeologisch bewijs toont het graf in Klinta Oland en Portway Andover waarin in beide gevallen een man lag begraven in vrouwenkleding en vrouwelijke accessoires. Dit benadrukt dat ondanks het stigma vrouwelijke mannen in sommige gevallen maatschappelijk niet verstoten werden en waarschijnlijk zelfs gerespecteerd werden. Een vergelijkbare uitzonderlijke situatie zien we in het graf van Suontaka. Het is onbekend of de mensen in deze graven slechts vrouwelijke kleding droegen, of dat ze zich ook identificeerden als vrouwen. Bovendien lijkt het erop dat het beeldje van de Odin van Lejre de god afgebeeld in vrouwenkleding kan wijzen op zijn associatie tussen crossdressing en seiðr. 

De ergi en homoseksualiteit

Vaak werd onder de vikingen het idee van ‘vrouwelijke mannen’ geassocieerd met mannen die een passieve rol aannamen tijdens homoseksuele seks. Er was geen concept van seksuele identiteit: men hield zich eerder bezig met de handelingen die iemand verrichtte en de positie die iemand aannam, ‘actief’ of ‘passief’. Literaire bronnen maken weinig vermelding van homoseksualiteit en de handvol opmerkingen zijn opvallend negatief naar de passieve partner, waaruit blijkt dat hier een angstbeeld voor bestond. Het is onduidelijk of deze houding zich beperkte tot penetratie of ook op andere homoseksuele handelingen. 

In de Vikingsamenleving berustte een taboe voor mannen om gepenetreerd te worden.  Mogelijk had dit een rituele oorsprong, waarbij de Vikingen vonden dat het een vrouwelijke rol was om tijdens religieuze handelingen in sjamanistische extase te kunnen raken, zodoende ‘gepenetreerd’ door de goden of geestkrachten te worden en te functioneren als katalysator tussen de goden en ons stervelingen. Er rustte ook een taboe op mannen die zich bezighielden met magie, omdat dit op dezelfde manier sterk werd geassocieerd met vrouwen. In de saga wordt Odin soms door andere goden uitgescholden voor ergi omdat hij zich bezighield met de praktijk van seidr.

De term ergi had met name betrekking op een man die een passieve rol aannam tijdens homoseksuele seks. Dit was een zeer zware belediging voor de vikingen: iemand onterecht uitschelden voor ergi was voor de wet gelijk aan zware lichamelijke mishandeling, net als een man op zijn billen slaan. Volgens de wet werden beiden gestraft met verbanning uit de maatschappij, het hoogste type straf dat de vikingen kenden. Daarnaast kon de man die was beledigd de ander uitdagen voor een holmgang en het was het zelfs voor hem toegestaan om iemand te vermoorden als deze hem onterecht voor ergi uitmaakte. 

Dat een man homoseksueel was betekende niet dat hij vrouwelijke handelingen uitvoerde, of tekort kwam aan zijn mannelijke sociale verplichtingen zowel binnenshuis als buitenshuis. De mannelijkheid van de actieve partner werd geen moment in twijfel getrokken, maar hij werd wel gezien als iemand die zijn 'plicht' aan de gemeenschap om kinderen te krijgen verwaarloosde. De sterke divisie tussen actieve en passieve homoseksuele mannen was niet uniek voor de Vikingen. We weten bijvoorbeeld dat bij de Grieken en Romeinen het taboe vooral was gericht op mannen van hoge status die met andere mannen een passieve rol aannamen, terwijl het van hen werd getolereerd of zelfs verwacht dat ze de actieve rol speelden.

Niet-normatieve identiteiten

De meeste mensen in de Vikingtijd hielden zich aan de vaste genderrollen, maar dit gold niet voor iedereen. Er zijn veel verhalen over mensen die niet voldeden aan deze verwachtingen en er is bewijs dat in sommige gevallen dynamiek binnen genderrollen werd geaccepteerd. Wetenschappers hebben daarom onderzocht of er alternatieve gendersystemen bestonden in de Vikingtijd, maar de meeste hiervan zijn erg speculatief. 

Daarnaast wordt er beperkt rekening gehouden met het feit dat de klasse van de onvrije thralls uit zowel mannen en vrouwen bestond, waarbij ook mannen uit deze klasse ondergeschikt waren aan vrouwen uit de klassen van Jarls en karls. Het is daarom belangrijk om te beseffen dat naast geslacht en genderexpressie ook de status van een persoon van grote invloed was voor welke rollen hij of zij in de samenleving vervulden. 

Conclusie

De Viking samenleving was geen muurvaste samenleving waar niets buiten de norm werd geaccepteerd, maar ook geen utopia voor mensen die zich niet hielden aan maatschappelijke richtlijnen. Er was meer acceptatie voor mannelijke vrouwen dan voor vrouwelijke mannen. Jezelf anders gedragen betekende echter niet direct dat je verbannen werd uit de samenleving: de grenzen van sociaal acceptabel gedrag waren rekbaar. 

De belangrijkste factor was waarschijnlijk wat je bijdroeg aan de kleine maatschappij waarin je leefde. Vanuit dat oogpunt moet niet zozeer worden gekeken naar geslacht of seksuele geaardheid maar naar iemands gezonde omgangsvormen. Waarschijnlijk was de maatschappelijke afschuw voor ontrouw, passief agressief, achterbaks of machiavelliaans gedrag vele malen groter dan voor genderexpressie of seksuele geaardheid die buiten de norm vielen. Als een homoseksuele man een vrouw en kinderen had maar daarnaast een mannelijke minnaar ernaast hield die op zijn beurt ook vrouw en kinderen had, dan had niemand daar last van.

Voornamelijk eervolle daden stonden centraal in het leven van Viking mannen. Dit kon alleen behaald worden door de dood tijdens een heldendaad te verwelkomen in plaats van hem te zien als een ongelukkig toeval.